صناعة الأجراس في سَرایان، مهارة دقيقة وعذبة الصوت!

تقع محافظة خراسان الجنوبية، التي تتخذ من مدينة بيرجند مركزاً لها، في شرق إيران، وتضم 11 مدينة تابعة. وتعد مدينة سرايان واحدة من هذه المدن الإحدى عشرة، وتقع في شمال غرب خراسان الجنوبية. وقد انفصلت سرايان عن مدينة فردوس في عام 2005 ميلادي (1384 هجري شمسي). وتبعد مدينة سرايان عن مشهد 411 كيلومتراً، وعن بيرجند 162 كيلومتراً. تشتهر سرايان بزراعة الزعفران عالي الجودة، كما تمتلك خزانات مياه قديمة لا تزال قيد الاستخدام حتى اليوم.

الحرف اليدوية في خراسان الجنوبية
كما هو الحال مع جميع الصناعات التقليدية، فإن الحرف اليدوية في خراسان الجنوبية تطورت عبر التاريخ بما يتوافق مع طبيعة وجغرافية المنطقة، استجابةً لاحتياجات السكان. وقد ساهمت هذه الحرف، إلى جانب الزراعة وتربية الماشية التي تعد مصدر رزق أساسي للعديد من سكان المنطقة، في توفير الدخل وممارسة أوقات الفراغ. ووفقاً للإحصاءات، فإن من بين نحو 290 نوعاً من الحرف اليدوية المعترف بها من قبل وزارة التراث الثقافي الإيراني، يتم ممارسة أكثر من 80 نوعاً منها في خراسان الجنوبية، مع الإشارة إلى أن بعض هذه الحرف في طريقها إلى النسيان. وتعد سرايان من المناطق البارزة في مجال الحرف اليدوية، حيث حافظت على أصالتها في إنتاج العديد من هذه المنتجات التقليدية. ومن بين الفنون التقليدية التي تميزت بها هذه المدينة، فن صناعة الأجراس.

تاريخ صناعة الأجراس في سرايان وخصائصها
يُقال إن بعض الحدادين من أصفهان قد تمردوا ضد الحكومة الصفوية في الماضي، ما أدى إلى اعتصامهم، وفي نهاية المطاف تم نفيهم إلى سرايان. وقد ساهم استقرار هؤلاء الحدادين في المدينة في نشر فنون الحديد وصناعة الأدوات المعدنية. ومن بين الحرف اليدوية المعدنية التقليدية التي ازدهرت في سرايان: الحدادة، وصناعة النحاس، وصناعة العلامات، وصناعة الأقفال، وصناعة الأسلحة، وصناعة السكاكين، والنقش على المعادن. ويعد سوق ميثم التاريخي من أقدم الأسواق في سرايان، ويعود تاريخه إلى الحقبة الصفوية (القرن السادس عشر الميلادي)، وكان مركزاً رئيسياً للحدادة التقليدية في المدينة.

وتعد صناعة الأجراس فرعاً من فنون الحدادة التقليدية. فقد كانت ورش الحديد تعمل منذ القدم في سوق ميثم، ومع مرور الوقت ازداد الاهتمام بصناعة الأجراس وفقاً لاحتياجات الرعاة في المنطقة. وتمكن الحرفيون في سرايان عبر الزمن من اكتساب مهارات وتقنيات متقدمة في صناعة الأجراس، حتى أصبحت هذه الصناعة مشهورة وذاع صيتها في المنطقة وخارجها.

مواد اولیه و شیوه‌های زنگوله‌سازی
آهن‌آلات قراضه، ورق‌های دست دوم مورد استفاده در بسته‌‌بندی موادی همچون قیر یا روغن یا ورق‌های آهنی با ضخامت یک تا 2.5 میلیمتر برای ساخت زنگوله به کار می‌رود. انواع سندان، سمبه، انبر، چکش، قلم، سوهان و قیچی که در آهنگری سنتی کاربرد دارند، در زنگوله‌سازی نیز به کار گرفته می‌شوند. هنرمندان سرایانی ورق‌های مورد استفاده در زنگوله‌سازی را با تکنیک حرارت دادن با کوره، کوبیدن و چکش‌کاری و ایجاد اتصالات، به شکل دلخواه در می‌آورند. معمولا برای جوش‌دادن قطعات آهن در مراحل مختلف، از ضایعات برنج بهره می‌گیرند. صنعتگران سرایانی معتقدند به کار بردن برنج در زنگوله، علاوه بر پوشاندن منافذ و جوش دادن تکه‌های آهن، صدا را هم رساتر می‌کند.

کاربردهای زنگوله
زنگوله زنگ‌هایی است که مورد استفاده دامداران و چوپانان قرار می‌گیرد و عموما به صورت تکی یا جفتی به گردن دام، استران یا سگ‌های گله آویخته می‌شود. به جز این موارد، زنگوله مصارف تزئینی هم دارد و به عنوان آویز گهواره کودک یا درِ خانه به کار می‌رود. چوپانان با صدای زنگوله از جهت حرکت دام آگاه می‌شوند. صدای ناگهانی زنگوله برای چوپانان از وقوع خطر و حمله احتمالی گرگ یا حیوانات وحشی خبر می‌دهد. به عقیده چوپانان، صدای موزون و یکنواخت زنگوله‌ها موجب می‌شود گله آرامش پیدا کند و به خوبی به چرا بپردازد.
معمولا زنگوله‌های مورد استفاده برای دام‌های نر صدای بم و زنگوله مورد استفاده برای دام‌های ماده صدای زیر دارند. برخی چوپانان به دام‌های جسورتر و چابک‌تر یا به اصطلاح سرایانی «سورتر» زنگوله می‌بندند تا آن‌ها با حرکت خود هدایت‌گر گله باشند. اندازه زنگوله متناسب با جثه چارپایان تغییر می‌کند. بز و گوسفند زنگوله‌های کوچکی دارند، ولی گاهی به گاو و شتر زنگوله‌هایی بسته می‌‌شود که تا 30 سانتی‌متر طول دارد.

ثبت ملی زنگوله‌سازی سرایان
بومی بودن فن ساخت زنگوله در سرایان، مهارت خاص و دقیق جوشکاری اجزای مختلف آن و استفاده از مواد ویژه برای تولید صدایی دلنواز در زنگوله، عواملی بود که زنگوله‌سازی سرایان را به عنوان یک میراث ناملموس ملی مطرح کرد. در نهایت پرونده زنگوله‌سازی سرایان در سال 2013 میلادی (1391 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت رسید.