الفخار بالطين الأبيض: فنّ مميز في أذربيجان الشرقية

خاک و گل، یکی از نخستین موادی بود که انسان توانست آن را تغییر شکل دهد و به وسیله آن ابزاری برای خود بسازد. بدین ترتیب، می‌توان سفال‌گری را یکی از قدیمی‌ترین پیشه‌های انسان دانست که در طول تاریخ، علی‌رغم همه پیشرفت‌های بشری، تا حد زیادی شکل اولیه خود را حفظ کرده است. در ایران شهرهای متعددی به عنوان مراکز سفالگری شناخته می‌شوند که هر کدام، شیوه‌های مخصوصی در ساخت و تزئین ظروف سفالی دارند. با این حال سفالگری خاک سفید، مخصوص استان آذربایجان شرقی است و در 2011 میلادی (1389 خورشیدی) به نام این استان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ایران به ثبت رسیده است.

سفالگری در ایران

سفال به مجموعه ظروف گلی پخته‌شده گفته می‌شود که از خاک رس درست شده‌اند. ظروف سفالی معمولا پس از شکل گرفتن، در کوره‌ای به دمای 600 تا 1600 درجه سانتی‌گراد پخته می‌شوند تا استحکام مناسبی پیدا کنند. از نظر تاریخی، سفال را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین اختراعاتی دانست که بشر در دوره نوسنگی به آن دست یافته است. در جهان ظروف و ساخته‌هایی مربوط به بیش از 25 هزار سال پیش از میلاد کشف شده که نشان می‌دهد این هنر پیشینه‌ای بسیار دراز دارد و با حیات بشری در آمیخته است.

به عقیده کارشناسان قدمت سفالگری در ایران به دوران باستان باز می‌گردد. در طول تاریخ، در نقاط مختلف ایران، هنر سفالگری رواج گسترده‌ای پیدا کرد و در هر گوشه از ایران، مراکزی برای تولید سفال شکل گرفت. میبد یزد، کلپورگان سیستان و بلوچستان، لالجین همدان، شاهوار میناب، مند گناباد، زنوز تبریز، خرمهره قم، مازندران، گاماج گیلان، سمنان، ساوه، مرکزی و شهرضای اصفهان، مناطقی هستند که سفال‌ آن‌ها شهرت فراوان پیدا کرده است. این تنوع جغرافیایی نشان‌دهنده توجه مردم ایران به این هنر بوده است.

استفاده از لعاب برای مسطح و براق کردن ظروف سفالی، یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌ها در سفالگری بود. علاوه بر این پیشرفت‌های دیگری نیز در تزئین، پخت و قالب‌گیری ظروف سفالی به وجود آمد که راه را بر خلاقیت بیشتر هنرمندان این عرصه هموار کرد.

زنوز و سفالگری خاک سفید

در استان آذربایجان شرقی، زنوز شهرستان مرند و کوزه‌کنان شهرستان شبستر را به عنوان مراکز سفالگری به شمار می‌آورند. حداقل از دو قرن پیش، سفالگری در این مناطق رواج گسترده داشته است. در ساخت سفال کوزه‌کنان، به شیوه‌ای که در تمام نقاط ایران رواج دارد، از خاک رس قرمز استفاده می‌شود، ولی در ساخت سفال‌های زنوز خاکی سفیدرنگ مورد استفاده قرار می‌گیرد. این خاک مخصوص، تنها در چند منطقه خاص ایران قابل استحصال است. این خاک دارای ترکیباتی از کائولن است که از دامنه کوه آق‌داغ به دست می‌آید.

سفالگری با خاک سفید از سال‌ها پیش در زنوز رواج داشته، ولی حدود هفت دهه پیش، پس از مهاجرت عباس و احمد قابچی، دو برادر سفالگر، از زنوز به تبریز و تاسیس کارگاهی در محله درب سرخاب این شهر، شهرتی فراوان به خود گرفت.

ویژگی‌های سفالگری خاک سفید

در این شیوه سفالگری، همه مراحل به شکلی سنتی انجام می‌شود. محصولات سفالگری خاک سفید، عمدتا بشقاب، کاسه، فنجان، نعلبکی، پارچ آب، قوری و قندان هستند. سفالگران خاک سفید، محصولات خود را با دو نوع لعاب ترانسپارانت بی‌رنگ و ترانسپارانت فیروزه‌ای می‌پوشانند. نوع فیروزه‌ای این سفال‌ها بسیار مورد توجه است و حتی در خارج از ایران نیز طرفداران زیادی جذب کرده است. برای تزئین سفال، فنونی نظیر نقاشی، برجسته‌کاری، کنده‌کاری و مشبک‌کاری نیز به کار گرفته می‌شود.

با وجود آن که چند دهه پیش با رواج ظروف چینی و فلزی، ظروف سفالی مورد بی‌توجهی قرار گرفته بودند، در یکی دو دهه اخیر توجه به این هنر افزایش یافته است. یکی از دلایل اصلی این اتفاق، رشد بازار نقاشی روی سفال و افزایش ارزش افزوده این محصولات بود.