نسج الحصير: ابتكار أعمال فنية وعملية من الألياف النباتية

نسج الحصير: ابتكار أعمال فنية وعملية من الألياف النباتية

يمكن القول بثقة إن حصیربافی يعدّ من أقدم الفنون اليدوية لدى الإنسان. فالحصير هو نسيج يُصنع عن طريق تشابك، لف، وأحيانًا عقد الألياف. ويتمتع هذا المنتج بتاريخ طويل في معظم مناطق العالم التي تنمو فيها قصب القصب، الحبوب، الخيزران، النخيل، والنباتات المماثلة. وتُستخدم الألياف المنسوجة في صنع السجاد، الأغطية، الأواني، وأحيانًا الملاجئ. في العقود الأخيرة، ومع توسع التواصل بين المناطق، أصبح لحصیر‌بافی سوق أوسع وتنوع أكبر، ما أدى إلى تحوله جزئيًا إلى صناعة تهدف إلى تحقيق أقصى ربح ممكن. ومع ذلك، ما زال حصیر‌بافی في إيران في العديد من المناطق يمارس بأسلوبه التقليدي، وتبرز منتجاته ذوق وفن أبناء هذا الوطن.

نسج الحصيرفي إيران

تركز مراكز نسج الحصیر الرئيسية في جنوب إيران، مع وجود بعض المدن والقرى في شمال ووسط البلاد التي تعتبر فيها هذه الحرفة الصناعة اليدوية السائدة. ويؤدي التنوع المناخي في هذه المناطق إلى اختلاف المواد الأولية، ما يسمح بظهور طيف واسع من المنتجات وفنون حصیر‌بافی في جميع أنحاء إيران.

• في الجنوب، تعدّ خوزستان، بوشهر، هرمزغان، وسستان وبلوشستان من أهم مراكز حصیر‌بافی بسبب مناخها الاستوائي وقدرتها على زراعة نباتات مثل قصب القصب والنخيل. وفي هذه المناطق ينمو نوع من القصب يُعرف باسم “كرتك”، ويُستخدم بكثرة في حصیر‌بافی الجنوبية.

• في الشمال، تتركز الحرفة في گیلان ومازندران، حيث تُستخدم نباتات المستنقعات مثل الكتان، أغصان الصفصاف، وسيقان الأرز والقمح كمادة خام. ويقوم السكان المحليون بتجهيز الألياف باستخدام نباتات مثل سوف ولي أو غالي، وهي من النباتات المستنقعية.

• في وسط إيران، ترتبط مدينة بافق بحصیر‌بافی بشكل خاص، حيث توفّر النخيل وفرة المواد الأولية لصنع الحصير.

الأدوات وطريقة التنفيذ

يُنجز حصیر‌بافی باستخدام أدوات بسيطة ومتاحة للجميع، مثل:

• المقص، السكين، المثقاب (لإنشاء الثقوب)، الغراء، المسطرة، وأداة لإحداث اللهب وحرق أجزاء من الألياف.

في بعض المناطق، يُستخدم جهاز حصیر‌بافی، حيث تُمرّر الألياف عبر خيوط النسيج (الخلة) ويتم تمشيطها بعناية بعد عملية الخلة‌کشی.

حصیربافی در ایران
ایران را یکی از نخستین مناطق جهان می‌دانند که حصیربافی در آن مورد استقبال قرار گرفت و به صورت یک هنر همگانی پذیرفته شد. امروزه در ایران رشته‌های مختلف صنایع دستی بر پایه حصیر شکل گرفته‌اند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
بوریابافی
بوریا را با نی‌هایی که در کنار مرداب می‌رویند و به «خیزران» موسومند، تولید می‌کنند. این بافته کاملا محصول هنر دست است. از بوریا به عنوان زیرانداز و پوشش سقف استفاده می‌کنند. همچنین این بافته برای ساخت کپر (خانه‌های حصیری) کاربرد دارد. استحکام بوریا سبب شده در ساخت وسایلی همچون میز، صندلی، آباژور، جاکفشی و کتابخانه نیز از آن بهره ببرند.
سِواس‌بافی
مرکز اصلی سواس‌بافی، استان هرمزگان است. سِواس در اصل نوعی پای‌پوش سنتی است که از برگ درخت خرما ساخته می‌‌شود.
کوب‌‌بافی
در زبان مازنی کوب به معنای فرش حصیری است، بدین ترتیب کوب‌بافی را باید بافتن فرش‌هایی از جنس حصیر تعریف کرد. الیاف سلولزی گیاهان خودرویی همچون گاله، واش و سازیر ماده اولیه کوب‌بافی است. از کوب به جز زیرانداز به عنوان سفره و پادری نیز استفاده می‌کنند. کوب‌بافی به وسیله دستگاه و مانند گلیم‌بافی انجام می‌شود.
سیس‌بافی
سیس یا گیس الیافی است که از دور تنه نخل حاصل می‌شود. این الیاف بسیار مقاوم است و در بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان برای بافت زیرانداز و پادری به کار گرفته می‌شود.
گالی‌بافی
گالی را از الیاف ساقه برنج تولید می‌کنند. سبد، کلاه، زنبیل و زیرانداز عمده محصولات این شاخه از حصیربافی است.
پَخَل‌بافی
پخل‌بافی با ساقه گندم یا برنج صورت می‌گیرد و محصول آن سبد، زیر قابلمه‌ای و گلدان است. گاهی در این محصول با نخ‌های پشمی دارای رنگ‌هایی شاد، نقوشی ساده و غالبا مثلثی ایجاد می‌کنند تا زیبایی محصولات افزایش یابد.

نشان‌های ملی حصیربافی در ایران
شهر آبپخش در شهرستان دشتستان استان بوشهر که به خاطر برخورداری از نخلستان‌های گسترده شهرت دارد، در سال 2020 میلادی (1399 خورشیدی) شهر ملی حصیر شد. همچنین شهر بافق در استان یزد و شهر خشت در شهرستان کازرون استان فارس در سال 2023 موفق شدند عنوان شهر ملی حصیر را به خود اختصاص دهند. بر اساس آمارها در شهر خشت حدود 500 بافنده حصیر به فعالیت مشغولند. در همین سال روستای فشتکه در شهرستان رشت (استان گیلان) نیز به عنوان روستای ملی حصیر معرفی شد.