فن نسج الأكياس اليدوية، فن متداخل مع حياة القرى والعشائر

فن نسج الأكياس اليدوية

يُعدّ نسج الأكياس اليدوية من الصناعات اليدوية التي تُنفذ على النول. والمنتج النهائي لهذا الفن هو كيس يُلقى عادةً على ظهور الدواب، ويُستخدم لحمل الأغراض.

يمكن اعتبار خورجین‌بافی أحد فروع فن نسج السجاد من حيث الأسلوب. فالخورجین، مثل الجليم والزيلو والجاجيم والبلاس، يُصنّع بنسيج مستوي (تخت‌بافت)، حيث يُستخدم الوتر والحشو وحدهما دون وبر لتشكيل البساط وإظهار النقوش.

يُنسج هذا النسيج على نوال عمودي يشبه الزيلو، لكن في بعض المناطق العشائرية يُنسج على نوال أفقي أيضًا. وفي بعض المناطق تُستخدم خيوط ملونة، بينما تقتصر أقمشة خورجین العشائر في جنوب وغرب إيران والمناطق الوسطى على ألوان ونقوش محدودة، وغالبًا ما تكون الأرضية حمراء اللون.

تُعد الخيوط القطنية المادة الأساسية لنسج خورجین، رغم أنه يُصنع أحيانًا من الخيوط الصوفية أو من خياطة قطع الأقمشة معًا. ويُستخدم في نسج خورجین أسلوب تقليدي وأدوات بسيطة جدًا.

يقوم النسّاج بتحريك الوتر بواسطة الدواسة بالقدم وتمريرة الحشو بين الخيوط، ثم يضرب الحشو بواسطة أداة تسمى "دفتين" لإتمام الصف التالي. وبهذه الطريقة، يُصدر الدار إيقاعًا منتظمًا من حركة الدواسة وضرب الحشو، ويُضيف النسّاج أحيانًا أشعارًا وأغاني مرتجلة مع هذا الإيقاع.

بعد انتهاء النسج، يُنزّل النسيج عن النول، ويُقصّ ويُخاط ليُصبح كيسًا مكتملًا. وفي المرحلة النهائية، تُزيّن حواف خورجین بـ خيوط سميكة ملونة، ما يزيد من قوته ومتانته ويضيف إلى جماله الفني.

انواع خورجین و کاربردهای آن
خورجین از گذشته‌های دور برای حمل بار مورد استفاده قرار می‌گرفت. در واقع این بافته شبیه یک کیسه است که پشت حیوانات باربر انداخته می‌شود. خورجین‌های بزرگ چارپایان را اصطلاحا پالان و بافنده آن را پالان‌دوز می‌نامند. نوع دیگری از خورجین‌ها روی دوش افراد انداخته می‌شود. خورجین‌های مخصوص انسان به دو صورت تولید می‌شود: «یک لت» که بندی مانند کیف دارد و به دوش آویزان می‌شود. این نوع خورجین را «جنته» نیز می‌گویند؛ «دو لت» که روی شانه انداخته می‌شود، به شکلی که یک کیسه در جلو و کیسه دیگر روی کمر فرد قرار گیرد. انواعی از خورجین نیز برای موتورسیکلت یا دوچرخه به کار می‌رود. متناسب با شیوه استفاده از خورجین، عرض آن معمولا بین 30 تا 90 سانتی‌متر متغیر است. این محصول بیشتر در جوامع روستایی و عشایری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در میان برخی گروه‌های عشایری خورجین یک وسیله بسیار ضروری محسوب می‌شود و جزئی ضروری از جهیزیه نوعروسان به شمار می‌رود.

نشان‌های ملی در خورجین‌بافی
بافت خورجین در جوامع روستایی و عشایری ایران رواج دارد. در جای‌جای ایران کارگاه‌هایی به این کار اختصاص دارد، ولی از میان آن‌ها شیوه بافت خورجین در اشکذر استان یزد در سال 2019 میلادی (1398 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسیده است. به گفته اهالی اشکذر، در این منطقه خورجین‌بافی پیشینه‌ای بیش از یک قرن دارد. همچنین مهارت و فن خورجین‌بافی اردبیل در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) و «هورژین‌بافی» مناطق بختیاری‌نشین استان خوزستان در سال 2016 میلادی (1395 خورشیدی) در این فهرست ثبت شده است. مناطق بختیاری‌نشین استان خوزستان شامل شهرها و شهرستان‌های لالی، هفتگل، اندیمشک، اندیکا، شوشتر، دزفول، ایذه و مسجد سلیمان از مناطقی هستند که خورجین‌بافی در آن با دارهای افقی صورت می‌گیرد. این محصول در گویش عشایر «چینه‌گر» گفته می‌شود. هورژین که معمولا زمینه‌ای قرمزرنگ دارد و نخ‌هایی به رنگ سیاه در آن کار شده است، گاهی از هم باز می‌شود و به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرد. استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان و کهگیلویه و بویراحمد، شهرستان طبس (خراسان جنوبی) و روستای حسن‌آباد شهرستان جرقویه (اصفهان) از دیگر مراکز عمده تولید خورجین هستند. در روستای حسن‌آباد هنوز هم کارگاه‌های کوچک خورجین‌بافی فعالند و شمار زیادی از اهالی به این پیشه اشتغال دارند.